Châu Bản Triều Nguyễn: Khi Nét Bút Son Của Nhà Vua Viết Nên Lịch Sử

Nếu Mộc bản là những cuốn sách sử được biên soạn công phu để ban bố cho hậu thế, thì Châu bản lại là dòng chảy lịch sử sống động, ghi lại từng quyết sách, từng mệnh lệnh diễn ra hàng ngày trong guồng máy cai trị của triều Nguyễn. Được UNESCO công nhận là Di sản Tư liệu Thế giới vào năm 2014, Châu bản là cánh cửa chân thực nhất để chúng ta bước vào thế giới hành chính của triều đại phong kiến cuối cùng tại Việt Nam.

1. Châu Bản Triều Nguyễn Là Gì?

Châu bản là toàn bộ hệ thống văn bản hành chính gốc của triều Nguyễn, từ các bản tấu, sớ của quan lại khắp nơi gửi về kinh đô, cho đến các chiếu, chỉ, dụ của nhà vua ban ra. Điểm độc đáo và quý giá nhất của Châu bản chính là trên mỗi văn bản đều lưu lại bút tích phê duyệt trực tiếp của các vị vua bằng một loại mực màu đỏ son đặc biệt.

2. “Châu” – Dấu Son Quyền Lực Tối Cao

Từ “Châu” (硃) trong “Châu bản” có nghĩa là màu đỏ son. Loại mực này được làm từ một loại khoáng vật là “chu sa” (thần sa) và chỉ dành riêng cho nhà vua.

• Ngự bút: Là nét bút của nhà vua.
• Ngự phê: Là lời phê duyệt của nhà vua.

Khi nhà vua dùng bút mực son phê lên một văn bản, văn bản đó ngay lập tức có hiệu lực thi hành tối cao. Nét bút son ấy chính là biểu tượng cho quyền lực tuyệt đối của hoàng đế. Nhờ dấu tích này, mỗi Châu bản là một văn bản gốc không thể chối cãi, là bằng chứng xác thực nhất về sự tham gia trực tiếp của nhà vua vào việc điều hành đất nước.

3. Kho Tàng Thông Tin Về Mọi Mặt Đời Sống

Với hàng trăm ngàn tài liệu, Châu bản triều Nguyễn là một kho thông tin khổng lồ, phản ánh mọi khía cạnh của xã hội Việt Nam trong suốt hơn một thế kỷ:

• Chính trị – Ngoại giao: Ghi lại việc bổ nhiệm, thăng giáng quan lại; các mối quan hệ ngoại giao với các nước lân bang và phương Tây.
• Quân sự – An ninh: Các báo cáo về tình hình biên ải, các cuộc dẹp loạn, việc xây dựng thành trì, quân đội.
• Kinh tế – Xã hội: Các vấn đề về thuế khóa, đê điều, nông nghiệp, cứu trợ thiên tai, dịch bệnh.
• Văn hóa – Giáo dục: Việc tổ chức các khoa thi, xây dựng trường học, đền miếu.
• Tư pháp: Các bản án, các vụ kiện tụng từ địa phương gửi lên để xin ý chỉ của nhà vua.

4. Châu Bản và Mộc Bản: Hai Mặt Của Lịch Sử

Để hiểu rõ hơn, có thể so sánh hai loại di sản tư liệu này:

• Mộc bản: Là sản phẩm cuối cùng, dùng để in ấn và phổ biến các tác phẩm lịch sử, văn học, luật pháp đã được hoàn chỉnh. Nó mang tính công bố ra bên ngoài.
• Châu bản: Là hồ sơ của một quá trình xử lý công việc. Nó ghi lại những báo cáo, đề xuất và quyết định đang diễn ra. Nó mang tính nội bộ, hành chính.

Nếu Mộc bản là cuốn sử ký được viết ra, thì Châu bản chính là mạch đập hàng ngày của lịch sử khi nó đang diễn ra.

Châu bản triều Nguyễn không chỉ là những trang giấy cũ, mà là chứng nhân cho từng hơi thở của lịch sử. Lật mở từng trang Châu bản, chúng ta có thể thấy được sự quyết đoán của vua Minh Mạng, sự trăn trở của vua Tự Đức, hay bối cảnh rối ren của những vị vua cuối triều. Đây là nguồn sử liệu gốc quý giá nhất, giúp các nhà nghiên cứu và hậu thế hiểu đúng đắn, chân thực về cách một vương triều vận hành và suy tàn.