Mộc Bản Triều Nguyễn: Khi Lịch Sử Được Lưu Giữ Trên Từng Thớ Gỗ

Bên cạnh những công trình kiến trúc nguy nga và những giai điệu cung đình trang trọng, triều Nguyễn còn để lại một loại di sản vô cùng đặc biệt, nơi tri thức và lịch sử dân tộc được tạc vào gỗ để trường tồn cùng năm tháng. Đó chính là Mộc bản triều Nguyễn, kho tư liệu quý giá đã được UNESCO công nhận là Di sản Tư liệu Thế giới vào năm 2009.

1. Mộc Bản Triều Nguyễn Là Gì?

Mộc bản triều Nguyễn là những tấm gỗ được khắc ngược chữ Hán-Nôm, dùng làm khuôn để in ra các sách và tài liệu chính thức của triều đình. Kho di sản này gồm hơn 34.600 tấm, với nội dung vô cùng phong phú, được xem là một “cuốn bách khoa toàn thư” về Việt Nam trong thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20. Thay vì viết trên giấy dễ hư hỏng, việc khắc lên gỗ giúp lưu trữ thông tin một cách gần như vĩnh cửu.

2. “Quốc Sử Quán” – Cái Nôi Ra Đời Của Mộc Bản

Hầu hết các Mộc bản này được chế tác dưới sự giám sát của Quốc sử quán – cơ quan chuyên trách việc biên soạn lịch sử của triều Nguyễn. Quá trình tạo ra một tấm Mộc bản vô cùng công phu:

1. Chọn gỗ: Gỗ được dùng thường là gỗ thị, gỗ cây da, có thớ mịn, ít cong vênh.
2. Xử lý gỗ: Gỗ được ngâm, luộc, phơi khô để đảm bảo độ bền và chống mối mọt.
3. Soạn thảo và viết mẫu: Các văn bản được các học giả uyên bác soạn thảo và viết mẫu lên giấy dó.
4. Khắc chữ: Những người thợ tài hoa sẽ dán ngược tờ giấy lên mặt gỗ và bắt đầu khắc. Kỹ thuật khắc ngược đòi hỏi sự chính xác tuyệt đối, mỗi nét chữ là một tác phẩm điêu khắc tinh xảo.

3. Nội Dung Vô Giá Của Kho “Sách Gỗ”

Nội dung trên Mộc bản bao gồm nhiều lĩnh vực, phản ánh mọi mặt của đời sống xã hội dưới triều Nguyễn:

• Lịch sử: Ghi lại các bộ sử chính thống của quốc gia như “Đại Nam thực lục”, “Đại Nam nhất thống chí”.
• Pháp luật và hành chính: Các bộ luật, các chiếu chỉ, dụ, huấn thị của nhà vua.
• Văn hóa – giáo dục: Các tác phẩm văn thơ kinh điển, sách dùng cho giáo dục và thi cử.
• Quân sự, địa lý, triết học…: Ghi lại các kiến thức về quân sự, bản đồ, cương vực lãnh thổ và các tư tưởng triết học đương thời.

Giá trị của Mộc bản không chỉ nằm ở nội dung mà còn ở hình thức. Đây là những bản gốc duy nhất, ghi lại bút tích của các danh nhân lịch sử và thể hiện trình độ điêu khắc gỗ đỉnh cao của nghệ nhân Việt Nam.

4. Hành Trình Bảo Quản Di Sản

Ra đời tại Huế, nhưng để tránh sự ẩm ướt của khí hậu Cố đô và sự tàn phá của chiến tranh, kho Mộc bản đã được di chuyển nhiều lần và hiện đang được bảo quản tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia IV ở thành phố Đà Lạt, nơi có khí hậu khô ráo, lý tưởng cho việc gìn giữ di sản bằng gỗ.

Mộc bản triều Nguyễn không chỉ là những tấm gỗ khắc chữ, mà là cầu nối tri thức giữa quá khứ và hiện tại. Di sản này là minh chứng sống động cho một thời kỳ mà người Việt đã dùng sự cần mẫn và tài hoa của mình để chiến thắng sự khắc nghiệt của thời gian, lưu lại kho tàng kiến thức vô giá cho hậu thế. Khám phá Mộc bản là khám phá chiều sâu trí tuệ và văn hóa của cả một dân tộc.